سایه رسانه‌های مجازی بر صنعت چاپ

۱۱ شهریور روز ملی صنعت چاپ در ایران است. صنعتی که اختراع آن را به گوتنبرگ نسبت می‌دهند، اما در واقع خیلی قبل‌تر از او هم نشانه‌هایی از این صنعت در اقوام مختلف تاریخی مشاهده شده است. واژه چاپ به معنای فن و صنعت تکثیر نقش‌های دوبعدی حرف‌ها، رقم‌ها، خط‌ها و تصویر‌ها به‌وسیله انداختن اثر این ‏نقش‌ها بر روی کاغذ، پارچه یا مواد دیگر و به‌ویژه چاپ مواد خواندنی بر روی کاغذ تعریف می‌شود. ‏ صنعت چاپ به دلیل آنکه توانست افکار، اندیشه‌ها و تصاویر را به روی کاغذ بیاورد نقش پررنگی در ساختار فرهنگ و آگاهی‌های بشری داشته است. کتاب‌ها، مهم‌ترین محصول تولیدی این صنعت بوده‌اند که پس از سال‌ها هنوز هم منبع مهمی برای اندیشیدن و تفکر به شمار می‌روند.

از کهکشان گوتنبرگ تا کهکشان مارکنی
مارشال مک لوهان؛ یکی از نظریه‌پردازان ارتباطات در کتاب «درک رسانه» از سه دوره ارتباط رسانه‌ای در تاریخ بشری یاد می‌کند و این سه دوره را با نوع زندگی اجتماعی بشر تطبیق می‌دهد. بر اساس نظریه مک‌لوهان تحولات وسایل ارتباط جمعی در جهان به سه دوره یا سه کهکشان شفاهی، کهکشان گوتنبرگ یا چاپ و کهکشان مارکنی تقسیم می‌شود. در مرحله دوم از این نظریه، انسان‌ها از فرهنگ شفاهی و قبیله‌ای خود فاصله گرفتند و کتاب‌های زیادی به چاپ رسید. با افزایش روند صنعتی شدن چاپ و توسعه بازار آن، رسانه‌های دیگری به‌غیر از کتاب که ماهیت اصلی‌شان استفاده از فن‌آوری چاپ بود، مثل روزنامه‌ها، هفته‌نامه‌ها و مجله‌ها، پا به عرصه ظهور گذاشتند که هرکدام سهم بسزایی در تغییر و تحول در حوزه فرهنگ عمومی جوامع داشتند؛ اما کشور ما کهکشان گوتنبرگ را به‌سرعت پشت سر گذاشت. اروپا در سال ۱۴۳۶ میلادی با اختراع گوتنبرگ با صنعت چاپ آشنا شد، اما ایرانیان حدود ۴۰۰ سال بعد از اروپا به دنیای چاپ و انتشار راه یافتند که در آن هنگام هم به علت قیمت بالای مطبوعات همه مردم به رسانه-های چاپی دسترسی نداشتند. به همین دلیل اروپا توانست قرن‌ها با بهره‌برداری از صنعت چاپ فرهنگ خود را شکوفا کند، ولی فقط بیست سال بعد از ورود صنعت چاپ به ایران، اولین فرستنده رادیویی ایران به کار افتاد و ایرانیان با یک اقامت کوتاه در کهکشان گوتنبرگ وارد کهکشان مارکنی شدند. در همان سال‌های نخست تأسیس رادیو، ایران صاحب فرستنده تلویزیونی نیز شد و هزینه آن با پول نفت تأمین می‌شد. با کمک همین پول پس از مدتی تعداد سرانه وسایل ارتباط جمعی در ایران به رقمی قابل‌توجه رسید.

سایه رسانه‌های مجازی بر صنعت چاپ
سیر تحولات تاریخی نشان می‌دهد که صنعت چاپ یکی از پرفراز و نشیب‌ترین صنایع کاربردی جهان به‌شمار می‌رود. بعد از رادیو و تلویزیون نوبت به ظهور اینترنت رسید و این بار فضای مجازی بود که به‌عنوان یک تکنولوژی دیجیتال صنعت چاپ را تحت تاثیر خود قرار می‌داد. فضای مجازی و موبایل و اینترنت توانستند دهکده جهانی مک‌لوهان را به بهترین شکل ممکن به تصویر بکشند. دسترسی گسترده، ارزان و با سرعت به دانش و محتوای اطلاعاتی در بستر اینترنت باعث پیشی گرفتن آن از رسانه‌های چاپی شد. برای صنعت چاپ دشوار بود که بتواند با چنین شتاب و سرعتی خود را به تحولات ناشی از ظهور اینترنت برساند و به‌تدریج موبایل‌ها و تبلت‌ها جای کتاب‌ها و روزنامه‌ها را در دست افراد گرفتند و کافی‌نت‌ها با کتابخانه‌ها به رقابت برخاستند. در حال حاضر عمده روزنامه‌ها، کتاب‌ها و مجلات برای از دست ندادن مخاطبان خود مجبورند به غیر از چاپ کاغذی، نسخه‌های الکترونیکی خود را هم در اختیار مخاطبان قرار دهند؛ اما با همه تأثیراتی که فضای مجازی داشته است، هنوز هم صنعت چاپ بزرگ‌ترین صنعت فرهنگی کشور است. این صنعت به‌عنوان نقطه تلاقی اقتصاد، صنعت، فرهنگ و هنر حائز اهمیت و از اعتبار و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. در بسیاری از کشور‌های توسعه‌یافته، صنعت چاپ در زمره ٥ صنعت برتر از جنبه‌های مختلف اشتغال‌زایی، ارزش بازار سرمایه، گردش مالی و تولید ناخالص ملی محسوب می‌شود. در کشور ما نیز حدود ٥ هزار واحد صنفی، صنعتی و تولیدی در عرصه صنعت چاپ فعال هستند و بیش از ٥٠ هزار شغل در این حوزه برقرار است.

 

تولید مواد اولیه صنعت چاپ و بسته‌بندی از مسائل استراتژیک کشور است، اما متأسفانه گاهی جایگاهی فرعی و حاشیه‌ای به آن داده شده است. برای مثال کمبود کاغذ در مقاطعی در کشور باعث ایجاد بحران برای رسانه‌های مکتوب شد. رهبر معظم انقلاب همواره بر حمایت از تولید داخلی بخصوص صنایع دانش‌بنیان تأکید می‌کنند و در این زمینه صنعت چاپ برای کشوری مثل ایران یکی از اولویت‌های اساسی به شمار می‌رود. این صنعت علیرغم توانمندی‌های فراوان هنوز با انبوهی از مشکلات و کاستی‌ها دست‌وپنجه نرم می‌کند و در یک سال اخیر نه‌تن‌ها تیراژ کتاب‌ها پایین آمد، بلکه روزنامه‌ها و مجلات متعددی نیز تا مرز تعطیلی پیش رفتند. به همین دلیل تلاش برای بازنگری قوانین مرتبط با صنعت چاپ با هدف برطرف کردن موانع بر سر راه آن امری ضروری به نظر می‌رسد. ۱۱ شهریور روز مناسبی برای اهالی صنعت چاپ است تا بتوانند نیاز‌ها و نقد‌های خود را به فضای رسانه‌ای منتقل کنند و به‌جای این‌که به دغدغه‌ها و مشکلات کهنه و روزمره بپردازند، بیشتر نظر‌ها و نگاه‌هایی که می‌تواند به پیشنهاد‌های عملی، کارساز و توسعه منجر شود به مسئولان انتقال دهند. امید است تا افراد تصمیم گیر و تصمیم‌ساز در کشور، هرچه بیشتر با جنبه‌های مختلف صنعت چاپ آشنا شوند و برای رشد آن‌که زیربنای اصلی فرهنگ و هنر است قدم بردارند.